ԱՐՔԵՄՆԻԿ ՆԻԿՈՂՈՍԵԱՆ

Արցախեան պատերազմի մասին գրուած բոլոր գործերում կայ մշտական յիշեցումը, թէ ինչ ծանր գնով ենք ձեռք բերել յաղթանակը մեզ պարտադրուած պատերազմում:

1992ի Մայիսի 9ին Շուշիի պատմական գրաւումը յիրաւի փոխեց Արցախեան պատերազմի ընթացքն ու հաստատապէս կանխորոշեց նորանկախ Հայաստանի յետագայ ճակատագիրը: Իրադարձութիւն, որն, ըստ շատերի, պէտք է անմիջապէս փառաբանման արժանանար խորհրդային ժամանակների կարեւոր ու անկարեւոր գրեթէ բոլոր տօնական օրերն ու ամենատարբեր «ֆրոնտներում» գրանցուող ամենաչնչին «յաղթանակները» ներբողելու սովոր ու պատմական յաղթանակների կարօտ հայ գրողների ու հայ գրականութեան համար: Սակայն, սպասուածի պէս փառաբանութիւններ չձօնուեցին Շուշիի գրաւմանը: Ճիշդ այնպէս, ինչպէս գրեթէ ոչ մի բանաստեղծութեամբ չներբողուեց Հայաստանի անկախացման փաստը: Հանգամանք, որ յետագայում բազմաթիւ խօսակցութիւնների ու անլուրջ քննարկումների առիթ տուեց:

Հակափաստարկներն էլ չուշացան:

Բերուեց հայրենական պատերազմի օրինակն ու նշուեց, որ մօտ երկու տասնամեակ անց միայն ստեղծուեցին իսկապէս լուրջ ու բարձրարժէք գրական երկեր այդ թեմայով: Պատճառաբանուեց, թէ Շուշիի գրաւումն, ու, ընդհանրապէս, Արցախեան պատերազմը որոշակի հեռաւորութիւնից սթափ դիտարկելու, այլ խօսքով՝ նիւթը մարսելու խնդիր կայ: Ժամանակն անցաւ, Շուշիի գրաւման 20ամեակը նշել ենք, բայց սպասուած մեծ գործերը կարծես թէ չկան:

Միանգամից ասեմ, այն տեսքով, որ սպասում ենք այդ գործերին, դրանք երբեք չեն էլ լինի: Աւելին՝ գուցէ պարադոքսալ թուայ, բայց պէտք է ասեմ, որ այդ գործերն արդէն իսկ ստեղծուել են, պարզապէս՝ ոչ մեր սպասածի պէս: Փոխուել էին ժամանակները, փոխուել էին գրականութեան ընկալումները: Մենք բոլոր փոփոխութիւններին համակերպուեցինք, ընդունեցինք, շատերը՝ զարգացրեցինք, բայց որ գրողի դերի ու գրականութեան ընկալման մէջ էլ կարող են փոփոխութիւններ լինել, այդպէս էլ չկարողացանք ընկալել: Ուրիշ առիթով էլ եմ գրել, որ հայ գրական տեքստը, յամենայն դէպս՝ հայ գրականութեան գրեթէ բոլոր արժէքաւոր գործերը ողբերգական իրավիճակների ու կեցութեան ծնունդ են: Պատմական այնպիսի բացառիկ ձեռքբերում, ինչպիսին Հայաստանի անկախացումն էր, պատմական այնպիսի յաղթանակ, ինչպիսին Շուշիի գրաւումն էր, այդ առումով հոգեբանական պատնէշի առջեւ կանգնեցրին հայ գրողներին: Նրանք պարզապէս չգիտէին, նրանց ծանօթ չէր ազգային ճակատագրի լուսաւոր կէտերով իսկապէս ուրախանալու ստեղծագործական երջանկութիւնը:

Միւս կողմից, հայ գրականութիւնը լիարժէքօրէն կրում էր պետականութեան կայացման ընթացքի դժուարութիւնները, երբեմն՝ ուղիղ արտացոլումներ չտալով, այնուամենայնիւ, իր բնոյթով հրաշալիօրէն պատկերելով նորանկախ Հայաստանի իրականութիւնը, յատկապէս՝ հոգեւոր-բարոյական կացութեան, իդէալների ու արժէքների ոտնահարման մտայնութեան առումով: Չմոռանանք, որ Շուշիի գրաւմանը յաջորդեցին, բոլորի պէս չասեմ‘ ցուրտ ու մութ, բայց դժուար տարիներ, բարոյալքումի, խեղուած արժեհամակարգի տարիներ, երբ նոյն Շուշին գրաւած ազատամարտիկը ապրում էր մոռացութեան ու աղքատութեան մէջ, իսկ այդ նոյն օրերին սաունաներում ու ռեստորաններում զուարճացողները իշխանական բուրգերում էին… ու հայ գրողը որդեգրեց ոչ թէ պատերազմը, թէկուզ յաղթական, փառաբանելու, այլ պատերազմներին ՈՉ ասելու քաղաքականութիւնը, ոչ թէ զինուոր-ազատամարտիկի յաղթանակները ներբողելու, այլ՝ նրա՝ յաղթանակից յետոյ իր իսկ երկրում որպէս լուսանցքի մարդ ապրելը պատկերելու քաղաքականութիւնը: Ու հայ գրողը պատկերեց ոչ թէ բերկրանքը, այլ ցաւը, ոչ թէ նուաճումը տարածքների, այլ կորուստը հազարաւոր հրաշալի հայորդիների…

Արցախեան պատերազմը այդտեսակ ընկալումներով հոյակապ դրսեւորումներ ունեցաւ Լեւոն Խեչոյեանի արձակում. «Սեւ Գիրք, Ծանր Բզէզ» վէպը, տասնեակ պատմուածքներ, որոնցից «Փոխանակութիւն», «Հողի Դողը», «Ուսուցիչը», «Ճանապարհորդը», «Երկրաւոր Արատ» եւ այլն, ոչ միայն պատերազմի հակամարդկային էութիւնն են բացայայտում, այլեւ պատկերում են այն մեծ ողբերգութիւնը, որն ապրեցին մարդիկ պատերազմից յետոյ, խաղաղութեան պայմաններում: Արա Նազարէթեանի «Ռազմավար Պատմուածքներ» ժողովածուն ամբողջովին պատերազմական թեմայի վրայ է խարսխուած եւ բացայայտում է բազմաթիւ հոգեբանական նրբերանգներ: Հրաչ Բեգլարեանի «Գեներալին Սպասելիս» հոյակապ պատմուածքը, որ պատկերում է պատերազմից յետոյ տարբեր պաշտօն ու դիրք զբաղեցնող նախկին ազատամարտիկների միջեւ առաջացած հոգեբանական «խրամատը»: Յիշատակեմ նաեւ Վրէժ Իսրայէլեանի «Տօնապետ» ժողովածուի մի շարք պատմուածքներ, Յովհաննէս Երանեանի «Էտիւդ» պատմուածքն ու «Զինադադար» վիպակը եւ այլ գործեր, Յովիկ Վարդումեանի վէպերն ու պատմուածքները, Սուսաննա Յարութիւնեանի պատմուածքներն ու «Քարտէզ Առանց Ցամաքի Ու æրերի» վիպակը, արցախցի գրողներ Նորեկ Գասպարեանի, Համլէտ Մարտիրոսեանի եւ այլոց գործերը, պօէզիայում՝ Յուսիկ Արայի «Մարդու Որդիները», «Լուսանցքի Մարդիկ» ժողովածուները, Վարդան Յակոբեանի, Խաչիկ Մանուկեանի բանաստեղծութիւնները, ու էլի, էլի… ու բոլոր այդ գործերի մէջ հիասթափութիւնն աւելի շատ է, որովեհտեւ, ինչպէս Յուսիկ Արան է գրում՝

 

Քո երակներում խշշացող տղերքը, որ անպայմանական՝ քեզ սիրում էին ճիշդ ու իսկական, մի օր վեր կացան այգուց, փողոցից ու սրճարանից եւ զէնքեր առած՝ քայլեցին ուղիղ պատերազմի դաշտ, բայց նրանք չկան քո պղինձ ու քար ոչ մի արձանում…

Ու մշտական յիշեցումը կայ, թէ ինչ ծանր գնով ենք ձեռք բերել յաղթանակը մեզ պարտադրուած պատերազմում: Խաչիկ Մանուկեանի հոյակապ բանաստեղծութիւնը ընդհանրացնող արժէք կարող է ունենալ այդ բոլոր զգացողութիւնների համար, ուստի մէջբերում եմ ամբողջութեամբ.

Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան,
Տղերքն աւելի բարձրում մնացին:
Դիպան աստղերին՝ աստղերը յանգան
Ու լեղի քսուեց մեր ցամաք հացին…
Շահեցի՞ր երկիր, թէ՞ կորցրեցիր.
Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան…