«Մենք Մեզ Մեր Արմատներէն Կտրելու Ճամբուն Վրայ Ենք. Ասիկա Ամբոխին Պատասխանատուութիւնը Չէ, Ղեկավարութեա՛ն Պատասխանատուութիւնն Է»

Հայաստանի Հանրապետութեան հարիւրամեակին առիթով Աթէնք հրաւիրուեցաւ հանրածանօթ գրող, ուսուցիչ, հրապարակագիր եւ հասարակական գործիչ Յակոբ Պալեան, որ գլխաւոր բանախօսն ու պատգամաբերը եղաւ Յունիսին Բիրէայի քաղաքապետական թատերասրահին մէջ կայացած հարիւրամեակի տօնակատարութեան կեդրոնական հանդիսութեան: Աթէնք իր կեցութեան շրջանին, վաստակաւոր մեր հիւրը հետեւեալ հարցազրոյցը տուաւ «Ազատ Օր»ի խմբագրութեան.

«ԱԶԱՏ ՕՐ».- Ձեր բանախօսութեան, ինչպէս նաեւ ձեր յօդուածագրութեան մէջ, տիրապետող բաժին մը կը գրաւէ հայրենադարձութեան կենսական առաջադրանքը: Ի՞նչ ձեւով, դուք կը խորհիք, թէ այս գործառոյթը հանգրուանաբար կրնայ իրագործուիլ, յատկապէս հայրենի իշխանութիւններու գործնական օժանդակութեամբ եւ գործակցաբար Սփիւռքի կառոյցներուն հետ։

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Հոգեբանական պատրաստութեան հարց մը կայ ե՛ւ Սփիւռքի, ե՛ւ հայրենիքի համար: Սփիւռքը պէտք է համոզուի, որ իր կեցութիւնը ընկերաբանականօրէն ժամանակաւոր է: Չի կրնար տեւել: Ուրեմն, եթէ սերունդը պիտի փրկուի, եթէ մեր զաւակներուն ինքնութիւնը պիտի պահպանուի, եթէ յաջորդականութիւնը պիտի պահպանուի – հայապահպանումէն աւելի՝ ասիկա շարունակականութեան հարց է – ապա պէտք է ժողովուրդը այդ գաղափարին պատրաստել, ինչ որ չե՛նք ըներ: Յաճախ կը պահուըտինք ետեւը այն գաղափարին, որ մենք Արեւմտահայաստանի ժողովուրդ ենք: Ճի՛շդ է, Սփիւռքը Արեւմտահայաստանի ժողովուրդ է, եւ պէտք է այդ ժողովուրդը հոգեպէս պատրաստ ըլլայ Արեւմտահայաստանին տէր կանգնելու, բայց այսօրուան տուեալները այնպէս են, որ ատիկա անմիջապէս իրականանալի ծրագիր չէ: Սփիւռքը հզօր պէտք է պահել՝ յանուն եւ ի խնդիր այդ նպատակին: Բայց նաեւ այդ ժողովուրդը, որուն մենք կ՛ըսենք՝ հինգ-վեց միլիոն, անոր այս համրանքը փրկելու համար, ինչ որ մեր ազգային գոյութեան հիմնաքարն է, պէտք է պատրաստել վերադարձի: Իսկ վերադարձի համար հոգեպէս պէտք է պատրաստուիլ: Վերադարձը չի նշանակեր դրախտ երթալ: Հայաստանը դրախտ չէ, ո՛չ տեղացիին համար, ո՛չ ներգաղթողին համար: Հոն հայը պիտի երթայ գիտակցաբա՛ր, յանձնառո՛ւ ձեւով եւ երկրին տէր ըլլալու:

Յաճախ ես կ՛ըսեմ՝ հողը տիրոջ պէտք ունի: Եւ հողը կը պատկանի մշակողին: Ես լուրջ մտահոգութիւն մը ունիմ, քանի մը անգամ արտայայտուած եմ այդ մասին, որ եթէ վաղը հաշտութիւն ըլլայ – երբ կ՛ըլլայ՝ չեմ գիտեր – ատրպէյճանցիները կրկին պիտի գան Հայաստան աշխատելու, եւ եթէ մեր գաւառները պարապ ըլլան, անոնք պիտի գան հո՛ն աշխատին, հողագործութիւնը իրենք պիտի ընեն, ինչ որ կը նշանակէ, թէ հողին տէ՛րը պիտի ըլլան: Որովհետեւ նաեւ ժողովրդավարութիւն կա՛յ, անոնք պիտի մնան, պիտի բազմանան եւ տէր պիտի ըլլան: Մենք պէտք է հողին տէր ըլլանք: Սփիւռքը այսօր հոգեպէս պատրաստ չէ ասոր: Ասիկա ղեկավարութեան յանցանքն է: Ղեկավարութիւնը պէտք էր տեւաբար այս մասին խօսած ըլլար, եւ այսօր եւս պէտք է խօսիլ եւ ըսել, թէ հոն պէտք չէ երթալ իբրեւ զբօսաշրջիկ, այլ պիտի երթաք այդ երկրին տէրը ըլլալու համար, հոն հաստատուելու համար։

Հիմա շարժում մը կայ: Մարդիկ կ՛երթան, տուն կը գնեն, մանաւանդ՝ թոշակառուները: Շատ լաւ է, իրենց եկամուտը հոն կը ծախսեն. պզտիկ նպաստ մըն է, բայց չի բաւեր: Հայաստանը հոն աշխատող մարդոցմով պիտի ապրի: Գործ ընելու հնարաւորութիւնը ամէն մարդ չունի: Ատիկա Հայաստանի իշխանութիւնը պէտք է ստեղծէ, պէտք է ստեղծեն նաեւ Սփիւռքի կազմակերպութիւնները: Ես շատ պարզ տրամաբանութիւն մը ունիմ. մեր զանազան բարեսիրական կազմակերպութիւնները, շոքոլա եւ հագուստ բաժնելու փոխարէն՝ 10 ընտանիքի վերադարձը թող ապահովեն բնակարանով եւ աշխատանքով: Մեզի ճակատագրակից ժողովուրդ մը կը կազմակերպէ ասիկա. հազարներով կ՛երթան իրենց երկիրը: Ուրեմն՝ պատճառ չկայ, որ մենք չերթանք: Բարեբախտաբար կան բացառութիւններ, իսկական բացառութիւններ. Պոսթընէն ընտանիք մը, իր ունեցած-չունեցածը առաւ ու եկաւ, նոյնիսկ իր ինքնաշարժն ալ բերաւ իրեն հետ: Ուրիշ ընտանիք մըն ալ իր գործերը փակեց, եկաւ եւ հաստատուեցան Հայաստան: Ուրեմն՝ ասիկա պատրաստութեան պէտք ունի: Երբեմն կ՛ըսեն՝ երբ լաւանայ կացութիւնը կ՛երթանք: Երբ լաւանայ՝ մեզի պէտք չեն ունենար: Եթէ վաղը երկիրը Զուիցերիա ըլլայ, այդ երկիրը ալ մեզի պէտք չունի:

Ասիկա՝ առաջին:

Երբ կ՛ըսեմ՝ հոգեբանօրէն պէտք է պատրաստ ըլլալ, ատիկա կ՛ենթադրէ նաեւ հոգեհաւաքի իմաստով պատրաստուածութիւն: Մենք մեր հոգեկանութիւնը պէտք է պահած ըլլանք: Այսօր այդ հոգեկանութիւնը բացակայ է, որովետեւ սարսափելի կերպով ապամշակութայնացած ենք եւ քաղքենիացած: Այսինքն՝ մենք չենք տրոփեր հայրենիքի առասպելներուն հետ, հայրենիքի գրականութեան հետ, մեր կեանքին հետ: Կը նայինք հեռուէն, ապա տանիքներէն կը պոռանք, թէ մենք մշակոյթի ժողովուրդ ենք: Բայց մեզմէ իւրաքանչիւրը ո՞ւր է այդ մշակոյթին յարաբերաբար: Երբ ես լեզուի մասին շատ խօսիմ, ինծի կ՛ըսեն՝ մարդ կը խրտչեցնես: Նպատակս բացարձակապէս մարդ խրտչեցնել չէ՛: Որովհետեւ լեզուն կամուրջն է՝ մեզ պատմութեան կապող, որովհետեւ լեզուն կը փոխանցէ արժէքներ: Լեզուն կը փոխանցէ գաղափարներ: Ասիկա ես չեմ հնարեր, ֆրանսացի փիլիսոփայ Պրոնշիքը կ՛ըսէ. «Բառերու ժառանգութիւն, գաղափարներու ժառանգութիւն: Իսկ մարդիկ կ՛ապ-րին իրենց գաղափարներով»:

Այս բոլորին պատասխանատուն ղեկավարութիւնն է՝ Սփիւռքի եւ Հայաստանի: Փոխանակ ընդունելութիւններ կազմակերպելու, պէտք է իրարու հետ նստինք եւ այս ծրագիրի իրականացման մասին խօսինք, թէ ի՛նչ կրնանք ընել մենք, թէ ի՛նչ կրնաք ընել դուք, որովհետեւ պարտադրաբար ներգաղթելը լուծում չէ՛: Սուրիահայը կամ իրաքահայը, երբ գնաց, պարտադրանքո՛վ գնաց: Օրինակելի հայրենադարձութիւն չէր անիկա: Օրինակելի հայրենադարձութիւնը այն է, որ Պոսթընի հայը ըրաւ: Համոզումո՛վ կ՛երթայ, այլ ոչ որովհետեւ պարտադրուած է: Ա՛յս է, որ պէտք է զարգացնել: Ըստ ինծի՝ անկարելի չէ՛:

Մեր մամուլը, մեր ղեկավարները, մեր եկեղեցիները պէտք է խօսին այս մասին, որովհետեւ ես կ՛ըսեմ՝ 20րդ դարու մեծագոյն գիւտը ո՛չ հիւլէական ռումբն է, ո՛չ ուրիշ բան: Կազմակերպութի՛ւնն է: Որովհետեւ այդ բոլորը, զորս ըրին՝ հրթիռներ թռցուցին, մոլորակներ գացին, կազմակերպութիւն էր՝ իրենց վերջին մանրամասնութիւններով: Ուրեմն՝ ա՛յս ալ կը կազմակերպուի։

Եւ այս ուղղութեամբ Սփիւռքի մեր մտաւորականութիւնը եւ հայրենիքի մտաւորականութիւնը պարտականութիւն ունին, անկախ դրամական հարցէն: Պէտք է իրենց փոխանցած պատգամին մէջ ասիկա ներկայ ըլլայ, դպրոցներու մէջ, բեմերէն, թերթերէն, պէտք է յաճախ խօսիլ, թէ մեր հայրենի երկիրը բնակելի տեղ է, մեր հայրենի երկիրը կարելիութիւններ ունի:

Եթէ այսօր Արեւմտահայաստանը չենք կրնար փրկել, ապա այսօր կրնանք տէր ըլլալ եւ բնակեցնել Հայաստանը եւ Արցախը: Թող մասնագէտները ուսումնասիրութիւն մը ընեն՝ գիտնալու համար, թէ այդ երկուքին միջեւ այսօր քանի միլիոն մարդու տեղ կայ: Իմ պարզ տրամաբանութեամբ՝ 10-12 միլիոն մարդու տեղ կայ հոն: Օրինակ առէք Պելճիքան, օրինակ առէք Լիբանանը… Արցախը Լիբանանէ՛ն մեծ է: Ճիշդ է՝ Արցախը Լիբանան չէ: Մէկը ունի 150-160 հազար բնակիչ, միւսը ունի 4 միլիոն 100 հազար բնակիչ: Ուրեմն՝ ասիկա կազմակերպութեան հարց է, մտածելու հարց է, նաեւ տեղացին պէտք է դադրի Ղարաբաղը դատարկելէ, գալ ու Երեւան հաստատուելէ, մանաւանդ՝ ղեկավարութեան պարագային: Ղեկավարութիւնը օրինակելի պէտք է ըլլայ: Փիլիսոփայութեան մէջ կը սորվեցնեն օրինակի արժէքը: Օրինակի արժէքը մենք չունինք այսօր աչքի առջեւ: Օրինակի արժէքը նաեւ Հայաստանի մէջ «յաջողածները», փոխանակ իրենց ապագան կամ իրենց թոռան ապագան պատրաստելու՝ պէտք է մտածեն հայրենիքի՛ մասին: Եւ փոխանակ բնակարան գնելու աշխարհի ո՛ր անկիւնը՝ պէտք է մտածեն Հայաստանի մասին:

Նաեւ՝ մամուլը. մամուլը խի՛ստ կարեւոր է: Մամուլը պէտք է քանդէ քաղքենիութեան պատը: Երեւանի մէջ, դուք ալ տեսած էք, ապարանքներ կը շինուին: Ի՞նչ փաստելու համար, երբ ժողովուրդը բնակելիք տեղ չունի: Անոր տեղը թող գործ ստեղծեն. կը յուսան, որ դուրսէն եկողը գործ պիտի ստեղծէ: Ո՛չ, տեղացին է, որ գործ պիտի ստեղծէ: Այսօր Հայաստանի մէջ մեծ կարելիութիւն ունեցող մարդիկ կան, եւ այդ մարդիկը կարելի է սիրաշահիլ, խօսիլ անոնց հետ, դիւրութիւններ ընծայել: Բայց հիմնական է, որ Սփիւռքը ի՛նք համոզուի: Սփիւռքի ղեկավարութիւնը ի՛նք պիտի համոզուի, որ հայրենադարձութիւնը իր քաղաքականութեան էական մասն է: Այսօր այդպէս չենք մտածեր, եւ ասիկա մեծ յանցանք է:

«ԱԶԱՏ ՕՐ».- Տրուած ըլլալով, որ տասնամեակէ մը աւելի է՝ հայ մամուլին մէջ ձեր հրատարակած գրութիւններով արձագանգ հանդիսացած էք մեր ազգային տագնապներուն, արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի անաղարտ գոյատեւման եւ հայու ինքնութեան վերականգնման հարցերուն. ի՞նչ ձեւով կը գնահատէք, թէ այս հարցերը կրնան բնական կերպով զարգանալ մեր կեանքին մէջ:

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Սփիւռքի պայմաններուն մէջ ոչ մէկ հարց կրնայ բնական կերպով զարգանալ: Դուք, հոս նստած՝ չէք կրնար որոշել, որ Քսանթիի հայերը ինչպէ՛ս պիտի ըլլան: Ոչ ալ Պէյրութ նստելով՝ կարելի է Լոս Անճելըսի մասին եզրակացութիւններու յանգիլ: Տեղւոյն վրայ պէտք է այս մասին մտածել, հաւաքական մտածողութիւն ստեղծել: Այս ինքնութեան հարցը, որուն համար ամբողջ հատոր մը ունիմ, էակա՛ն հարց է: Ինքնութեան հարցը մէկ ազդակով հարց չէ: Մենք այսօր կորսնցուցած ենք մեր տարրական կենցաղային ինքնութիւնը: Այսօր, չեմ գիտեր, թէ ձեր խոհանոցին մէջ տարին քանի՞ անգամ հայկական կոչուած ճաշը կը պատրաստուի: Կ՛ապրինք տեղացիին պէս: Ուրեմն՝ աստիճանաբար հեռացած ենք: Յետոյ, պզտիկ քայլերու հարց կայ: Իբրեւ թէ հասկցուելու համար՝ մեր թերթերը տեղի տուին:

Կ՛առնեմ թերթերու օրինակը: Սկիզբը սկսան օտարալեզու յաւելուածներ հրատարակելու: Մենք այսօր գրականութիւն կը թարգմանենք զանազան լեզուներով: Պէտք է հարցախոյզ մը ըլլայ, որպէսզի հասկնանք, թէ որո՛նք են այդ թարգմանուած գիրքերու ընթերցողները: Անոնք ալ հայերէն գիտցողներ են: Խզո՛ւմ եղած է: Ֆրանսա ահագին գրականութիւն կայ՝ ֆրանսերէնի թարգմանուած: Օր մը պէտք է հասկնալ, թէ որո՛նք են այդ գիրքերը գնողները եւ ընթերցողները: Եւ շատ կարեւոր է թիւերու լեզուն: Մենք թիւերու լեզուով չենք տրամաբաներ: Անոր համար ալ մեր բոլոր որոշումները եւ եզրակացութիւնները ենթակայական են: Երբ այսինչ հրատարակութիւնը դուրս գայ տպարանէն, օրինակ՝ հայաստանցի Մատթեւոսեանի գիրքը, հրատարակուած է, մեծ հրատարակչատունէ մը լոյս տեսած է 2000 տպաքանակով, սակայն երկրորդ անգամ չտպուեցաւ: Ուրեմն այն յոյսով էր, որ 500,000 հայ բնակչութիւն ունեցող Ֆրանսան այդ 2000ը մէկ օրուան մէջ պիտի սպառէր. փաստօրէն երկրորդ հրատարակութիւն չեղա՛ւ: Այս կը նշանակէ, որ ոչ թէ լեզուն է արգելքը, այլ՝ խորքը: Մե՛նք ենք արգելքը, շատ բաներու մէջ տեղի տուած ենք, եւ այս տեղի տալ բառը մենք տարիներու ընթացքին համարած ենք քաղաքականութիւն: «Ամա՜ն, չխրտչեցնենք, թող մնա՛յ… Թերթը ֆրանսերէն, անգլերէն հրատարակենք, թող մնա՛յ…»։ Փորձեցէք հասկնալ, թէ որո՛նք են կարդացողները անգլերէնով:

Նաեւ, ժողովուրդին մէջ բան մըն ալ մենք կոտրած ենք: Օրինակ՝ մէկը ֆրանսերէնով կամ անգլերէնով գիրք կը հրատարակէ: Մեր թերթերը լայնօրէն կ՛անդրադառնան: Դուռէ-դուռ կը պտըտցնենք հեղինակն ու գիրքը՝ գովքը հիւսելու համար: Դուք կրնա՞ք նոյնը ըսել, որ հայերէն գիրք տպագրողը եւս դուռէ-դուռ պտըտցնեն ու արձագանգեն լայնօրէն։

Երբ «Բագին»ի խմբագիր էի, ինծի կ՛ըսէին. «Դուն ղրկէ գիրքին մասին գրախօսականը, մենք կը տպենք»: Նուազագոյն ճիգը չկայ հայերէնի նկատմամբ: Կը նշանակէ, որ հոգիի եւ ոգիի հիմնական կորուստ կայ: Ասիկա, ըստ ինծի՝ կը վերականգնի պզտիկ քայլերով, որովհետեւ հայերէնով խօսիլը, հաղորդուիլը մեծ խնդիր մը չէ՛, այլ բարի կամեցողութեան հարց է:

Համշէնահայ աղջկայ մը մասին յօդուած գրած եմ. Լրագրողներու համաժողովին եկած էր անցեալ տարի եւ ռուսերէն կը խօսէր: Վրան խնդացին, սրահին մէջ աղմուկ ստեղծեցին: Այս տարի՝ հայերէն խօսեցաւ: Ուրեմն, եթէ այս համշէնահայ աղջիկը մէկ տարուան մէջ կրցաւ հայերէն սորվիլ եւ հայերէնով տուաւ իր զեկուցումը, ապա ինչո՞ւ մեր թաղին Մարիամը չի կրնար սորվիլ: Ասիկա պէտք է բացատրել ժողովուրդին, պէտք է դուռէ-դուռ երթալ, ինչը ոմանց զարմանք կը պատճառէ:

Ասիկա ես անձնական փորձով գիտեմ: Երբ Մարսէյ դպրոց պիտի հիմնուէր, մարդ չէր հաւատար: Մեր ընկերներն ալ չէին հաւատար: Նոյնիսկ շատեր ըսին, որ պիտի ձախողի՛ անիկա, կը տեսնէք: Տարի մը ամբողջ, քահանայի պէս, դուռէ դուռ պտըտեցայ, եւ մարդիկ համոզուեցան, սկիզբը տատամսեցան, դպրոցը բացուեցաւ՝ դեռ չղրկեցին, առաւօտուն երկու աշակերտ էր, իրիկունը եղաւ չորս, իսկ այսօր մե՛ծ դպրոց է: Այդ կասկածողներուն, թերահաւատներուն թոռներն ու զաւակներն ալ եկան: Թոռներ ունեցող մարդու մը երբ հանդիպեցայ՝ ուրախութի՛ւնը պիտի տեսնէիր, անոր համար որ թոռներուն հետ հայերէն կը խօսի: Մօտեցումի՛ հարց է, ծրագիրի՛ հարց է, վստահութիւն ներշնչելո՛ւ հարց է: Վստահութիւն՝ այն իմաստով, որ եթէ որեւէ ծրագիր մշակենք, նախ մենք հաւատք պիտի ունենանք, որպէսզի անիկա իր լրումին հասնի: Առաջին օրը յայտարարեցի, որ այս դպրոցը մինչեւ պաքալորիա պիտի երթայ, որովհետեւ ծնողքի մը համար հարց է՝ նախակրթարանէն ետք ո՛ւր պիտի ղրկէ իր զաւակը: Միջնակարգէն ետք ո՛ւր պիտի ղրկէ: Եւ՝ գնա՛ց մինչեւ պաքալորիա: Ուրեմն՝ վստահութիւն ներշնչեց: Այս բոլոր հարցերը իրարու կապուած են, եւ մենք պէտք է գիտնանք, թէ որո՛ւն հետ ինչպիսի՛ ներդրում պիտի ընենք: Մարդկային եւ նիւթական ներդրումի հարց է: Ե՛ւ դպրոցներու պարագային, ե՛ւ հայրենադարձութեան պարագային, ե՛ւ մամուլի պարագային:

Ասիկա շա՛տ կարեւոր է:

Ես գիտեմ, որ Ամերիկայի մէջ կան մարդիկ, որոնք հայերէն թերթի կը սպասեն: Ես իրենց ըսի՝ ձեր զաւակին ալ բացատրեցէք, թէ ինչո՛ւ հայերէն թերթ պէտք է կարդայ. որովհետեւ հայերէն տառերուն տուն մուտքը պատկեր մըն է, որ ինքնութիւն կը ստեղծէ: Ըսի իրենց. «Ըսէ՝ տղա՛ս, մէկ էջ կարդայ, մէկ պարբերութիւն կարդայ»: Օր մը ինծի մէկը խոստովանեցաւ, որ չի կրնար կարդալ: Ըսի իրեն. «Եկուր համաձայնութիւն մը ընենք: Օրական մէկ սիւնակ կարդա, նախընտրաբար՝ բարձրաձա՛յն: Եթէ մէկ ամսուան մէջ չսորվիս, այն ատեն ձգէ ու մի կարդար»: Մէկ ամիս ետք եկաւ եւ ըսաւ. «Հիմա թերթը ծայրէ ծայր կը կարդամ»: Ուրեմն՝ վարժութեան հարց մըն ալ կայ: Եւ ասիկա պէտք է բացատրել ժողովուրդին։

Ի վերջոյ մէջս կը զարգանայ այն մտածումը, թէ մեր ժողովուրդը դադրած է հարցումներ ուղղելէ: Եւ մեղաւորը՝ ղեկավարութի՛ւնն է: Հարցադրումներ չենք ըներ, ո՛չ ներկայի, ո՛չ ապագայի մասին: Սոկրատ կ՛ըսէր, թէ կեանքի մէջ հարցումները աւելի կարեւոր են, քան անոնց տրուած պատասխանները: Հարցումներ ուղղելու պէտք է վարժեցնել մեր ժողովուրդը: Եւ՝ ա՛յդ ձեւով մտածելու: Չմտածող մարդը ընտրութիւն չ՛ըներ, հոսանքին կը հետեւի:

Օրինակ առնենք Լիբանանի պարագան: Օտար վարժարան ղրկելու հիւանդութիւնը:

Մարդիկ համոզուած են, որ օտար վարժարան եթէ ղրկեն, իրենց զաւակը աւելի կը յաջողի: Ասիկա անտրամաբանական երեւոյթ մըն է: Նախ՝ տղան պէտք է շնորհքով ըլլայ, բաներ մը հասկնայ, իսկ երկրորդ՝ եթէ դուն լաւ դպրոց ունիս, լաւ ուսուցչական կազմով, ապա աշակերտը բնականաբար կը յաջողի: Ասոր փաստն ալ ունեցանք. բոլորովին նոր դասարան սկսելով՝ ունեցանք այդ յաջողութիւնը: Ուրեմն, ըսել կ՛ուզեմ, որ քատրի՛ հարց է:

Բայց, օրինակ, Ֆրանսայի մէջ դպրոց փակուեցաւ: Մխիթարեան վարժարանը փակուեցաւ տարիներ առաջ: Իրենց մեծաւորին հետ երբ խօսեցայ, ըսի. «Հա՛յր սուրբ, դուք սխալ տրամաբանութեան ընթացքի մէջ էք: Ասիկա չի կրնար շարունակուիլ… Աշակերտ քիչ ունիք, լաւ ուսուցիչին լաւ չէք վճարեր, չեն յաջողիր, աշակերտներուն թիւը կը նուազի, ապա՝ ուսուցիչ չէք ունենար: Ուսուցիչ չէք ունենար՝ յաջողութիւնը կը պակսի: Ասիկա անել շրջանակ մըն է»:

Օրինակ մը ունիմ՝ Հալէպի Ճեմարանը, որուն 70ամեակն էր անցեալ տարի. անիկա երբ հիմնուեցաւ, քաղաքի լաւագոյն ուսուցիչները կը հրաւիրէին: Անոնց 6-8 ժամնոց դասին համար ափով դրամ կու տային: Ասիկա շարունակուեցաւ. բայց յաջողեցա՛ւ դպրոցը: Եւ անոնք, որոնք իրենց զաւակները չէին ղրկեր, նոյնիսկ պատասխանատուները, սկսան իրենց զաւակները ղրկելու: Իր արտադրած աշակերտները գացին համալսարան եւ դարձան դպրոցի քատր: Պիտի գիտնաս՝ քայլ առ քայլ ո՛ւր ընել ներդրումդ: Եթէ կ՛ուզենք Սփիւռքի մէջ սերունդ պահել, հայապահպանութիւն ունենալ, ապա հիմնական է այդ խորքին մշակումը:

Ինչ կը վերաբերի մեր կազմակերպութիւններուն, մեր միութիւններուն, ապա մենք երիտասարդութիւնը չենք կրնար պահել կարգախօսներով: Մենք երիտասարդութիւնը չենք կրնար պահել՝ սրահներու մէջ երգող մը գալով, ոտքերը գետին զարնելով ու ուրախանալով: Այսպէս սերունդ չի պահուիր: Պէտք է մտածելու վարժեցնել, պէտք է անոնց գիտակցութիւն ներշնչել, նստիլ անոնց հետ զրոյցի՝ ո՛չ թէ դաս տալու համար, այլեւ՝ լսելու անոնց: Երբ դիմացի անձդ կը խօսի, ինքզինք կը համոզէ: Համոզումը այդ ձեւով կը ստեղծուի: Եթէ դուն մինակդ ճառ խօսիս, առանց իրեն հնարաւորութիւն տալու, որ իր մտածումը ըսէ՝ այսպիսով սերունդ չի պահուիր: Այսպէս հանրային կարծիք չես ստեղծեր: Ուրեմն, բազմաթիւ երեսներու, ճակատներու վրայ մենք գործելու հարց ունինք: Եւ այս բոլորի առանցքին նաեւ պէտք է պահել լեզո՛ւն: Առանց լեզուի՝ ազգ չկայ: Նոր կը կարդայի Ֆրանսայի մեծ գրողը. Ալպէր Քամիւ կ՛ըսէ. «Իմ հայրենիքս իմ լեզուս է»: Եւ ասիկա մենք յաճախ կը մոռնանք: Կ՛ըսեն՝ ես զգացումով հայ եմ: Ի՞նչ կը նշանակէ զգացումով հայ: Բան չի նշանակեր: Հետեւաբար՝ ա՛յս է, որ պէտք է ներշնչել, եւ ես կրկին կը կրկնեմ, շատ կը սիրեմ ըսել ատիկա՝ օրինակի՛ արժէքը: Մեծաւո՛րն ալ այդ պիտի ընէ: Ղեկավա՛րն ալ այդ պիտի ընէ: Հաւաքական մտայնութիւն պէտք է ստեղծել, որպէսզի մեր գործերուն մէջ իմաստ մտնէ, յանձնառութի՛ւն մտնէ:

(Վերջը Յաջորդիւ)