ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ. Ուահապականութիւնը

By Asbarez | Thursday, 10 July 2014

 

 


ՌՈՒԲԷՆ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

 

Ստորեւ լոյս կ՛ընծայենք Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարար Ռուբէն Տէր Մինասեանի «Հայաստան Միջ-Ցամաքային ուղիներու Վրայ», «Մ. Արեւելքի Ժողովուրդներ Եւ Երկիրներ» գիրքէն «Ուահապականութիւն» խորագիրով ուսումնասիրութիւն-յօդուածը: Թեման հրատապ, այժմէական իր բնոյթով անհրաժեշտ է, որ յայտնուի ընթերցողներուն ուշադրութեան կիզակէտին:

Այս երեւոյթը ըմբռնելու համար անհրաժեշտ է յամառօտ ակնարկ ձգել ուահապիների վրայ, որ այսօր Արաբիոյ մեծ մասի տէրն են: Ի՞նչ է ուահապականութիւնը:
Արաբիոյ կեդրոնում անապատներով շրջապատուած մի երկիր կայ Նեճետ անունով: Այստեղից մի արաբ՝ Մուհամէտ Իպն Ապտիւլ Ուահապ կը գնայ Պաղտատ, Պասրա, Դամասկոս ու կը սովորի աստուածաբանութիւն: Նա եզրակացութեան կու գայ, որ մահմետականութիւնը կորցրած է իր բնոյթը՝ նախկին պարզութիւնը եւ կը վճռէ դառնալ նրա բարենորոգիչը, տալ նրան իր նախկին պարզութիւնը:
Նա կը ցանկայ ստեղծել «նոր իսլամ», որ խիստ նման է 16րդ դարու Եանսենիուսին ու եանսենականութեան իր վարդապետութեամբ, բայց մահմետականութեան մէջ: Ուահապ կը քարոզէր նախկին իսլամութեան հաւատի պարզութիւնը եւ մարդու վարելիք կեանքի պարզութիւնը, ծիսակատարութեանց վերացումը, մզկիթների շքեղութեան, կրօնական թանկագին հագուստների ոչնչացումը, խմելու եւ ծխելու վատ սովորութեանց արգիլումը, կրօնաւորների ու փոխանորդի միջոցով Աստուծոյ աղօթելու վերացումը, կրօնական դասի վերացումը: Ինչպէս մարգարէի ժամանակ, նա կը քարոզէր պատերազմ անհաւատների դէմ: Նրա համար մուսուլման էր միայն նա, որ Աստուծոյ օրէնքները կը գործադրէր. մնացեալները, մէջը լինելով բոլոր իսլամները, անհաւատներ էին, «մուզրիկ» կամ «քաֆիր»:
Սա առաջ բերեց ոչ միայն կրօնական, այլեւ ընկերային յեղաշրջում. բոլոր աղքատներ, հալածուածներ հաւաքուեցին Ուահապի շուրջ ազատուելու կրօնաւոր դասի լուծից, տիրելու երկիրներ եւ իրանց տեղը գրաւելու:
1740-1750 նա այս քարոզչութեան մէջ էր, բայց հալածուեցաւ ու հակադրուեցաւ փախչիլ Անազէի արաբ ցեղի ղեկավար Սէուտի մօտ, որ ընդունեց Ուահապի աղանդը: Ուահապ դարձաւ «խօսքը», իսկ Սէուտ «սուրը», եւ իրանց վարդապետութիւնը բռնութեամբ պարտադրեցին Նեճետին, ջարդելով անհաւատները: Դըրպէհը մայրաքաղաք դարձաւ Սէուտի եւ շուտով ամբողջ Նեճետը որդեգրեց ուահապականութիւնը:

 


1783ին այնքան ուժեղ էին, որ փակեցին Մեքքէի ճանապարհները Պարսկաստանից: Ուահապականութիւնը միջին Արաբիայում քանի գնաց տիրապետող դարձաւ, եւ 1799ին Սէուտ թոռ Սէուտ մտաւ Քաապա, 1801ին մտաւ շիականութեան կեդրոն Քերպելա (Իրաքում), ուր թալանեցին եւ ոչնչացրին ամբողջ հարստութիւնները: 1803ին տիրապետեցին Քաապային, Մետինէին եւ բոլոր ճանապարհները, բացի Ճետտէից, իրանց ձեռք ունենալով, արգելք հանդիսացան իսլամական ուխտագնացութեան:
Գրեթէ բոլոր արաբական երկիրները, բացի Հատրամութից, Օմանից, վարակուած էին ուահապականութեամբ. Շիա Պարսկաստանի ու սիւննի Թուրքիոյ միջեւ կազմուած էր մի «նոր իսլամ», մի նոր ոյժ, որ սրբատեղիները իր ձեռքին կը պահէր: Թուրք խալիֆա Ապտիւլ Ազիզ Բ.ի ազդեցութիւնը մեծապէս նուաստացած էր: Սա եգիպտական խտիւների միջոցով ու մեծ դժուարութեամբ 1812ին վերագրաւեց Հիճազը, կարողացաւ թափանցել Նեճետ եւ Սէուտի մայրաքաղաք Դըրպէհը կործանել 1817ին, երբ Սէուտը արդէն մեռած էր երեք տարի առաջ:
Ուահապիների ազդեցութիւնը չոչնչացաւ այս պարտութիւնից. թուրք եւ եգիպտական Թոսունի եւ Իպրահիմի զօրքերը քշեցին անապատներից եւ պարտուած Դըրպէհ մայրաքաղաքի կողքին Ռիատը կեդրոն դարձրին: Նրանց իշխանութեան սահմանները ընդարձակուած էին մօտ 50 տարի միջին Արաբիոյ մէջ. արշաւած էին Իրաք, Օման, Եմէն, Հիճազ եւայլն, բայց 1817ին այս կայսրութիւնը տապալուեց: Ուահապականութիւնը շարունակեց սակայն տարածուել Արաբիոյ սահմաններից դուրս ալ, մինչեւ Հնդկաստան եւ այլուր:

 


1842ին Սէուտի թոռներից Ֆէյսալ Սէուտն էր, որ Ռիատ մայրաքաղաքը նստած կ՛իշխէր Նեճետի եւ միջին Արաբիոյ վրայ: Ուահապի այս ինքնիշխանի գոյութիւնը կ՛անհանգստացնէր ինչպէս թուրքերին, նոյնպէս անգլիացիներին, որովհետեւ ուահապականութիւնը վարակած էր Բրիտանական կայսրութեան մահմետականներից շատերին եւս: Այս հանգամանքից օգտուելով թուրքերը գտան միջոց Ֆէյսալ Սէուտի իշխանութիւնը թուլացնելու:
Նեճետից հիւսիս կը գտնուի Հայիլ քաղաքը, որ մայրաքաղաքն է Շամմառ արաբ ցեղի, որի իշխանն է Ռաշիտ: Սրանք ուահապեան չեն եւ կը պահեն մոլլաներ, հոգեւորականներ: Սրա համար ուահապինների աչքում «հրեա արաբ» կը համարուէին եւ թշնամի էին միմեանց: Ռաշիտը տաճիկ զօրքերի օգնութեամբ պատերազմ կը յայտարարէ, կը քշէ Սէուտի ընտանիքը եւ կը տիրէ Նեճետին: Այսպիսով շամմառները կ՛ապաստանին Քուէյթ: Նրանցից փոքրիկ Ապտիւլ Ազիզ (Իպն Ապտիւլ Ռահման էլ-Ֆէյսալ, Էլ-Սէուտ) կը յարձակի իր պապենական Նեճետի վրայ, դուրս կը քշէ շամմառները եւ ինքզինք 1901ին կը յայտարարէ Էմիր՝ Նեճետի ու նրա ենթակայ շրջանների:
Թուրքերը 1904ին ի զուր կը ջանային շամմառների օգնութեամբ կանգնեցնել Սէուտի յառաջխաղացումը: 1906ին նա տիրելով Կեազիմ շրջանին, կը դառնայ բացարձակ տէրը միջին Արաբիոյ: 1910ին Մեքքէի շերիֆը, որ թուրքերի դաշնակիցն էր, անյաջող կռիւներ մղեց Իպն Սէուտի դէմ: Թուրքերը յուսախաբ ջանացին անգլիացիների օգնութիւնը ապահովել Քուէթի կողմից, բայց ի զուր, անգլիացիների հաշիւները փոխուած էին հանդէպ թուրքերի, գերման-թրքական համաձայնութեան եւ Պերլին-Պաղտատ երկաթուղագծի մենաշնորհի պատճառով:
Ընդհակառակն, անգլիական հարիւրապետ Շէյքսփիր դարձաւ խորհրդական Իպն Սէուտի մօտ: Սա խորհուրդ տուեց Միտհատ փաշայի ձեռքով 1871ին գրաւուած Էլ-Հասա շրջանը գրաւել. 1914ին Իպն Սէուտը յանկարծակի դուրս գալով անապատներից գրաւեց Էլ-Հասա հարուստ ծովափնեայ շրջանը եւ այդպէսով Պարսից ծոցով կապուեցաւ դուրսի աշխարհին հետ:
1915ի պատերազմին Իրաքի բրիտանական զօրքերի քաղաքական բաժնի ղեկավար sir Percy Cox շտապեցրեց հարիւրապետ Շէյքսփիրը նորից Իպն Սէուտի մօտ, նրան հանելու համար շամմառների դէմ, որոնք դաշնակից էին մնացած թուրքերին, պատերազմի ընթացքում: 1915 Յունուարին առաջին իսկ կռուին շամմառների դէմ, Շէյքսփիրն սպանուեց: 1916ին անգլիացիք բանակցութեան մտան Իպն Սէուտի հետ ուղարկելով նրա մօտ Ֆիլպի անունով մէկին, շարունակելու Շէյքսփիրի գործը, բայց միաժամանակ Լօրէնս անունով մէկին էլ ուղարկեցին Հիճազ Իպն Սէուտի ոխերիմ թշնամի Շերիֆ Հիւսէյնի մօտ: Ֆիլպիի նպատակն էր Իպն Սէուտին ուղղել շամմառների վրայ եւ գրաւել տալ նրանց մայրաքաղաք Հայիլը, որ ունէր թրքական արեւելում:
Ֆիլպին իսկոյն չյաջողեցաւ իր նպատակին մէջ, քանի որ Իպն Սէուտին յայտնի էր, որ անգլիացիք միաժամանակ կ՛օգնեն Լօրէնսի միջոցով իր հակառակորդ Շէրիֆ Հիւսէյնին: Բայց նա մնալով Իպն Սէուտի մօտ, դարձաւ նրա վստահելին եւ մեծ ազդեցութիւն ձեռք բերեց, ինչպէս Լօրէնսը մեծ դեր խաղաց Շերիֆ Հիւսէյնի ու նրա ուժերի կազմակերպմանը մէջ: Ֆիլպի եւս կազմակերպեց Միջին Արաբիայում Իպն Սէուտի ուժերը: Մինչեւ այսօր էլ նա կը գտնուի Իպն Սէուտի մօտ. թէեւ Ճետտէում առեւտուրով կը զբաղի, բայց մեծ հեղինակութիւն ունի ուահապեան իշխանների վրայ:
Իպն Սէուտ դանդաղ, բայց հաստատ կերպով սկսեց իր իշխանութիւնը ընդարձակել ու ամուր հաստատուել: 1922ին նա գրաւեց Հայիլը եւ շամմառների երկիրը միացրեց Իրան: Հիւսիսի այդ դարաւոր թշնամին ոչնչացնելուց յետոյ ուղղեց իր սուրը երկրորդ աւելի մեծ հակառակորդին վրայ: Անգլիական ուժերով ու Լօրէնսի հովանաւորեալ Շէրիֆ Հիւսէյնն էր սա, որ իր ձեռքն ունէր Արաբիոյ մայրաքաղաք Մեքքէ-Մետինէն: 1924 Սեպտեմբեր 5ին ուահապիները առին Թայֆան, իսկ Հոկտեմբեր 13ին՝ Մեքքէն: 1925 Օգոստոս 20ին առին Մետինէն, Դեկտեմբեր 8ին Հիճազի վերջին կէտ ու նաւահանգիստ Ճետտէն: Այսպիսով մեծ հակառակորդ Շերիֆ Հիւսէյն եւ իր որդի Ալի թագաւորը քշուած էին. ամբողջ հիճազը իր կեդրոններով, Մարգարէի հայրենիքով, ուահապիների ձեռքն էր:
Անգլիացիք, տեսնելով Իպն Սէուտի անխուսափելի յաղթանակը, դեռ 1925 Նոյեմբերից սկսած էին բանակցիլ նրա հետ եւ ճանաչել նրա իշխանութիւնը Հիճազի վրայ, Ճետտէի մօտիկ Պահրա ովասիսի պայմանագրով: Այսպէսով անգլիացի Ֆիլպին յաղթեց անգլիացի Լօրէնսին եւ ուահապիները տէր եղան Արաբիային ու նրա կեդրոններին: Անգլիացիք մասամբ սիրտն առան իրանց միւս հովանաւորեալներին. Շերիֆ Հիւսէյնին եւ նրա որդի թագաւոր Ալիին Կիպրոսում ապաստանելու տեղ տուեցին, իսկ Էմիրի միւս երկու որդիներին‘ Էմիր Ֆէյսալին տուին Իրաքի, իսկ Ապտուլլահին Անդրյորդանանի թագաւորութիւնները:
Գաղափար տալու համար ուահապիների այս լռելեայն, առանց աղմուկի կազմակերպած նոր պետութեան մասին, որ կատարուեց մեր աչքերի առաջ, բերենք մի քանի թիւեր:
1901ին Ապտիւլ Ազիզ Իպն Սէուտ ոչինչ չունէր ձեռքին. նա գաղթական էր, տարագիր: 1901ին տէր եղաւ Նեճետի՝ 600 հազար քառ. քիլոմեթր տարածութիւն եւ 250 հազար բնակիչ: Դրանից յետոյ ընդարձակուելով մինչեւ 1928 ձեռք բերեց Հիճազը՝ 472 հազար քառ. քիլոմեթր տարածութիւն եւ 900 հազար բնակիչ, Ասիրը՝ 80 հազար քառ. քիլոմեթր եւ 700 հազար բնակիչ, Էլ-Ահսա՝ 50 հազար քառ. քիլոմեթր եւ 160 հազար բնակիչ, Շամաս՝ 100 հազար քառ. քիլոմեթր եւ 200 հազար բնակիչ, Ճոֆ՝ 20 հազար քառ. քիլոմեթր եւ 15 հազար բնակիչ: Ուրեմն բացի ովասիսներից միմիայն կազմակերպուած շրջանները հաշուելով Իպն Սէուտի իշխանութիւնը կը տարածուի 1,630,000 քառ. քիլոմեթր տարածութեան եւ 2,360,000 բնակիչի վրայ: Իսկ եթէ մանր մունր եւ բոլոր ովասիսների բնակիչներն էլ հաշուելու լինենք, որոնց թիւը երեւի իրանց բնակիչներին իսկ ծանօթ չէ, այն ատեն կարող ենք ասել, որ Իպն Սէուտի հպատակների թիւը պակաս չէ 3 միլիոնից եւ կարելի է հաշուել 3-5 միլիոն:
Այսպէսով ուահապիները բռնած են այժմ ոչ միայն Արաբիոյ միջուկը, այլ ամբողջ մէջքը, որ կը տարածուի Պարսից ծովից մինչեւ Կարմիր ծով: Իպն Սէուտը հերքեց այն հասկացողութիւնը, թէ «աւազից չի կարելի պարան շինել եւ ոչ էլ արաբից միաձոյլ իշխանութիւն»:
Ուահապիների յաջողութիւնը սրանով չի սահմանափակում միայն: Այդ հասկնալու համար դուք պիտի պատկերացնէք հետեւեալ կերպով. դա նոյնն է թէ Հռոմի Պօղոս-Պետրոս եկեղեցիների եւ Վատիկանի բանալիները ընկնեն մի բողոքական Փրուսիոյ ձեռք: Սա ինչ նշանակութիւն որ ունենար կաթոլիկ ու բողոքական աշխարհների մէջ, նոյնքան եւ աւելի նշանակութիւն ունի ուահապիների յաջողութիւնը 500 միլիոն մահմետականների համար, քանի որ Մեքքէն ու Մետինէն ուահապիների ձեռքին է : Աւելին. դուք պիտի պատկերացնէք, որ այդ բողոքական աշխարհը քշած է դուրս Պապին Վատիկանից, քշած է դուրս աշխարհիկ իշխանութիւնը Իտալիայից, ինքն է տէրը իշխանութեան եւ պարտադրած է իր դաւանանքը:
Սա յեղափոխութիւն է իսլամական աշխարհի մէջ, մի յեղափոխութիւն, որի ծայրը չի երեւնայ, եւ, ով գիտէ, գուցէ «նոր իսլամը» նոր թափ տայ արաբ աշխարհին ու մարդկութիւնը դնէ անակնկալների առջեւ:
Ուահապիների նուաճումը այս տարածութիւններով չի սահմանափակուիր: Ուահապականութիւնն էլ իր հերթին նուաճումներ է անում միացեալ արաբական մասերում: Սուրի եւ ուժի հետ զուգահեռ կամ իբրեւ նախակարապետ տարածում է ուահապականութիւնը դէպի հարաւ՝ մինչեւ Հնդկաց ովկիանոս, Օման, որ անկախ արաբական իշխանութիւն է, Հատրամութ եւ Եմէն, որ անկախ արաբական պետութիւններ են: Այս երեք պետութիւնները, որ ընկած են Հնդկաց ովկիանոսի Օմանի ծովի ափին Ատէնից սկսած մինչեւ Պարսից ծոց, կը կազմեն սահմանը հարաւային Արաբիոյ, կը բռնեն 400 հազար քառ. քիլոմեթր տարածութիւն եւ 3 միլիոն ժողովուրդով:
Հեռու չէ այն օրը, երբ այս երկրամասերն էլ կամ ինքնակամ պիտի մտնեն Իպն Սէուտի հետ արաբական դաշնակցութեան մէջ, ինչպէս երբեմն գերմանական իշխանութիւնները մտան փրուս-գերմանական դաշնակցութեան մէջ Պիզմարքի ծրագրով, կամ ներքուստ պիտի կերպարանափոխուին ուահապականութիւնը ընդունելով ու ձուլելով Իպն Սէուտի իշխանութեան մէջ եւ կամ Իպն Սէուտի եւ ուհապականութեան սուրը պիտի հարկադրէ ի վերջոյ համախմբուիլ արաբական գաղափարի շուրջ, որ ուահապների եւ Աստուծոյ հրամանն է, քանի որ ըստ նրանց բոլոր հաւատացեալները պիտի լինեն մէկ, իսկ անհաւատները պիտի ճնշուին, ենթարկուին կամ ոչնչանան:
Ուահապականութիւնը սոյն երեք ուղիներով էլ առաջ կ՛երթայ դէպի հարաւ, դէպի Հնդկաց ովկիանոսը եւ ընդդիմադիրները սրտատրոփ կը սպասեն այդ օրհասի ժամին:
Պարապ չեն նստած ուահապիները հիւսիսային կողմում եւս: Վերը ասացի, որ 1922ին Իպն Սէուտը իր երկրներին միացրեց շամմառները եւ Ճոֆը. այսինքն՝ մի կողմից բարձրացած է Պաղեստինի Մեռեալ ծովի բարձրութեանը ու սահմանակից է Անդրյորդանանին, իսկ միւս կողմից Բաբելոնի դիմաց Շամի անապատներին:
Այն վայրում, ուր կը վերջանայ Իպն Սէուտի կայսրութիւնը, այդտեղից ուղիղ հիւսիս Իրաքի եւ Սուրիոյ մէջ կը տարածուին ընդարձակ սուրիական անապատները, որոնք կը հասնին մինչեւ Եփրատ ու կը վերջանան Տէր-էլ-Զօր, Ռագգա, Պերեճիկ կէտերում, Եփրատի վրայ: Այս անապատներում կ՛ապրին մօտ 700 հազար զտարիւն թափառիկ պետեւիներ, որոնցից գլխաւոր ցեղերն են ռօալա, շամմառ եւ անազէ, իւրաքանչիւրը թիւով 150,000-300,000 հոգի: Սրանցից շամմառները տարուան որոշ մասը կ՛ապրին Իպն Սէուտի հովանու տակ, որոշ ժամանակ անգլիական մարզի մէջ, ուր փաստօրէն իշխանութիւն չկայ. իրանք են տէրը երկրի:
Ռօալա ցեղը կ՛ընկնի Ֆրանսայի հովանաւորութեան տակ գտնուող Սուրիոյ անապատներում, բայց հազիւ թէ այս պետեւիները կը զգան ֆրանսացւոց ու Սուրիոյ իշխանութեան ներկայութիւնը: Սրանք պետեւի են ու հոգեպէս կապուած են պետեւի իշխանաւոր Իպն Սէուտի հետ: Իսկ անազէ ցեղը այն ցեղն է, որին կը պատկանի ինքը՝ Իպն Սէուտը: Արժէ կանգ առնել այս ցեղի վրայ, որ առնուազն 200 հազար շունչից է բաղկացած:
Անազէ ցեղը կը տարածուի վերին Միջագետքում մինչեւ Մծբին, Ուրֆա ու Մարտին ու կը մտնի Հայաստանի ու Քիւրտիստանի սահմանները: Այս ցեղի մէկ փոքր մասն ալ այսօր ընկած է Տաճկաստանի մէջ: Երեւի այս ցեղի հետ է, որ մեր նախնիքը գործ են ունեցած Մծբինի շուրջ եւ սրանցից էր կազմուած Տիգրան Մեծի այրուձին: Եթէ անցեալը թէական է, բայց ներկայ պատմութեան մէջ անազէ ցեղը ականատես եղաւ հայոց տարագրուելուն Ռագգա, Տէր-էլ-Զօր, Ռաս-էլ-Այն եւ այլ շրջաններում:
Գլխաւորապէս անազէ եւ մասամբ ռօալա ու շամմառ ցեղերի մէջն է, որ հայ երեխաներ ու աղջիկներ տասնեակ հազարներով որդեգրուեցան, եւ որոնց մէջ Միս Եփփէն եւ ուրիշներ աշխատեցին եւ կ՛աշխատին հայ որբերին հաւաքել ու իրենց հայրենի ժողովուրդին վերադարձնել: Մենք զայրոյթով չէ, որ պիտի յիշենք այս վայրենի համարուած թափառիկ ցեղերին. նրանք աւելի մարդասէր են գտնուած քան ուրիշներ, դեռ մի կողմ թողած բարբարոս թուրքը. սրանք աւելի մեծահոգի են եղած. քան թէ մեր ցեղակից քիւրտը, նստակեաց ու քաղաքակիրթ համարուած արաբը:
Այսօր անազէ եւ այլ ցեղերի մէջ դեռ եւս ունինք տասնեակ հազարներ մեր արենակիցներից, որոնք մոռացած են իրանց ինքնութիւնը եւ կամ չգիտենալով իրենց արիւնը խառնած են այս պետեւիների արեան հետ: Այսօր անազէ ցեղն է, որ սահմանակից է Թուրքիոյ եւ սահմանի երկու կողմերը կ՛անհանգստացնէ Թուրքիան:
Չշեղելու համար մեր նիւթից, մի անգամ եւս շեշտենք, թէ շամմառ, ռօալա եւ անազէ ցեղերն են, որ եռանկիւն սուրի նման ինկած են Սուրիոյ անապատներով մինչեւ Տիգրանակերտի տակը, որի կոթը կը գտնուի Իպն Սէուտի ձեռքին, ծայրը՝ անազէն, Թուրքիոյ փորին, իսկ սուրի երկու բերաններէն մին ուղղուած է Անդրյորդանանին ու Սուրիային, իսկ միւս բերանը՝ Իրաքին:
Ով գիտէ ինչ պիտի լինի ապագան. այս եռանկիւն սուրը թուրք-իրաք-սուրիական ուժերի մէջ ինկած պիտի փշրուի՞, թէ ընդհակառակը մի կողմից Իրաքին, միւս կողմից Սուրիային պիտի հարկադրէ ենթարկուիլ, մխրճուելու համար, ով գիտէ, դէպի թերեւս մինչեւ Տաւրոսները, ուր երբեմն կը խաղային անազէ երիվարները: Մի բան պարզ է, որ այս սուրը անգործութիւնից պիտի չժանգոտի ու փտի, այլ կա՛մ պիտի փշրուի, կա՛մ պիտի կտրէ ու անցնի: Եթէ նա փշրուի իսկ, խնդիրը չի փոխուիր, որովհետեւ բացի սրից կայ ուահապականութիւնը, որ իբրեւ աղանդ օր աւուր կ՛ընդարձակուի: Արեւելքում, մանաւանդ արաբի մօտ, կրօնը, թարմ ու նոր կրօնը աւելորդաբանութիւն չէ, ինչպէս ծերացած ժողովուրդների մօտ, այլ ոյժ է, աւելի հզօր քան կայսերապաշտութիւնը Եւրոպայում, քան նիւթապաշտութիւնը ու բոլշեւիզմը Ռուսաստանում:
Ուահապականութեան մասին վերջանալէ առաջ, տանք մի քանի յամառօտ ծանօթութիւններ էլ այն մեթոտիկ աշխատանքների մասին, որոնք կը կատարուին Արաբիոյ սրտում Իպն Սէուտի կողմէ:
Լոկ պատահականութեան, քաջութեան կամ դաւանական եռանդի պէտք չէ վերագրել, որ Նեճետը կարճ ատենէն ընդարձակուեց եւ համարեայ Արաբիոյ ամբողջութեան վրայ իշխանութիւն ձեռք բերեց: Այդ բանի մէջ մեծ դեր ունին Իպն Սէուտի դիւանագիտութիւնը, մարտավարութիւնը (tacte) եւ կազմակերպչական ձիրքը: Նա կը ջանայ ամէն կերպ Արաբիոյ սրտում ուահապականութիւնը դարձնել միակ կրօնը, իսկ հանըֆի, սիւննի, շիա, համպալի եւ այլ իսլամ արաբ ժողովուրդներին կ՛առաջադրէ Արաբիոյ արաբների միութիւնը ու վերջնական ազատագրումը օտարներից, ինչ որ կը համապատասխանէ բոլոր արաբների ցանկութեան:
Միաժամանակ նա կը դնէ արաբ ժողովուրդների դաշնակցութեան գաղափարը, որ ընդունելի է ոչ միայն իսլամ, այլ նաեւ քրիստոնեայ արաբների կողմից: Այսպէսով Արաբիայում եւ Արաբիայից դուրս ինկած երկիրներում Իպն Սէուտը կը ներկայանայ իբրեւ ըմբիշ արաբական ժողովուրդների անկախութեան ու դաշնակցութեան, իսկ միւս կողմից ուահապիների աչքին նա հոգեւոր պետ է եւ աշխարհիկ պետ, որ կ՛առաջնորդէ զիրենք վերջնական յաղթութեան:
Նա հիճազում դրած է իր որդին (Ֆէյսալ) իբրեւ թագաւոր, բայց այս թագաւորի նախարարները գլխաւորապէս Պէյրութի համալսարանը աւարտած ոչ-ուհապիներ են, ինչպէս արտաքին գործոց վարիչ Ֆուատ Համզա բէկ: Կարծես այս կրօնական վայրերում կրօնքը պետութիւնից բաժանուած լինի. եւ ամէն իսլամ ազատ է ուխտագնացութեան, առանց ուահապի թագաւորի ճնշումին, բայց զօրքը ուահապի է, որ ոչ միայն կը տիրէ, այլեւ կը վարակէ սրբատեղիները իր պարզ բարքերով: Ինքը Իպն Սէուտ մնում է Ռիատում, Նեճետի մէջ պաշտպանուած անապատների աւազով: Հոն նա աստուածպետական (theocratique) իշխանութիւն ունի, բայց հիմնուած արդարութեան վրայ: Այսօր այս աւազակաբարոյ երկրում խաղաղութիւն է եւ մահուան երկիւղով արգիլուած են միջ-ցեղային կռիւները:
Իպն Սէուտի ամբողջ ջանքն է այժմ ոյժ կազմակերպել եւ ոյժ կազմակերպում է նոր ձեւերով, որ համապատասխան է արաբի հոգեբանութեան: Նա հաւաքում է մանուկ ու երիտասարդ արաբների վաչկատուն պետեւիներից, ովասիսներում ջրերի գլխին շինում է միաբանութեան նման հիմնարկութիւններ, գիւղեր: Սրանց երեխայութիւնից ներշնչում են ուհապականութիւնը: Սրանք մինչեւ մահ զօրք են ովասիսների ռազմական կէտերում եւ ջրերի գլխին. այսօր 70,000ից անց շղթայ է կազմած երկրի կարեւոր կէտերում: Սրանք նման են ռուսական կոզակութեան: Սրանք եւս զօրք են, ստանում են առատ հող եւ ջուր, արտօնեալ դաս են եւ միայն մի պարտականութիւն ունեն. «Հաւատարիմ ուահապականութեան եւ Իմամին. պատրաստ պատերազմելու եւ մեռնելու»: Կռուի արդիւնքը կը բաժնուի ըստ Ղուրանի՝ մէկ հինգերորդը պետութեան, մնացեալը կռուողներին հաւասար բաժանուած:
Իպն Սէուտ իր երկրի մէջ արգիլած է եւրոպական ցոփութիւնը ու շռայլութիւնը: Արգիլուած են խմիչքը, ծխախոտը, խաղերը, պչրանքը եւ այլն: Ամէն կերպ կը պահուի պետեւիի պարզութիւնը, չարքաշութեան ոգին: Իսկ եւրոպական technique-ը, զէնքը, ինքնաշարժները, վառօդը, նոյնիսկ գիտութիւնը ասպարէզ ունին իրա երկրում: Ինչ որ կը նպաստէ արաբի ուժեղացման, քաջալերւում է. այն ինչ աւելորդ զարդ է, կ՛արհամարհուի ու կ՛արգիլուի: Ուահապականութեան յաջողութիւնը պիտի որոնել նախ երկրի՝ դիրքի եւ իրանց ուահապիների հոգիի կարողութեան, թռիչքի մէջ. բայց սրան պակաս չի նպաստում նաեւ մի հանգամանք՝ արաբականութիւնը։

 


comments